Teknoloji bağımlılığı nedir, belirtileri ve tedavisi neler? ICD-11/DSM-5-TR çerçevesinde bilimsel kanıtlara dayalı bir rehber.
Teknoloji bağımlılığı nedir?
“Teknoloji bağımlılığı” başlığı günlük dilde akıllı telefon, sosyal medya, internet ve oyun kullanımının denetim dışına çıkması için kullanılsa da, resmî tanı kategorileri daha dardır. ICD-11, “Oyun Oynama Bozukluğu (Gaming Disorder)”nu davranışsal bağımlılıklar sınıfına eklemiş ve tanı için denetim kaybı, hayatta önceliğin oyuna kayması ve olumsuz sonuçlara rağmen sürdürme gibi çekirdek özelliklerle işlevsellikte belirgin bozulma şartını en az 12 ay sürelilikle birlikte aramıştır.
DSM-5-TR ise İnternet Oyun Oynama Bozukluğunu daha fazla araştırma gerektiren bir durum olarak listeler; yıl içinde 9 belirtiden 5’i (zihinsel uğraş, yoksunluk, tolerans, kontrol kaybı, etkinliklerden vazgeçme, sorunlara rağmen sürdürme, başkalarını yanıltma, olumsuz duyguları gidermek için kullanma, riskli sonuçlar) gerekir.
Özetle: “teknoloji bağımlılığı” şemsiye bir terimdir; resmî çerçeveler özellikle oyun alanını tanımlar. Başka dijital davranışlar (sosyal medya, akıllı telefon) için klinik literatür “problemli kullanım” kavramını kullanır.
Ne kadar yaygın ve hangi sonuçlarla ilişkili?
Öğrenciler üzerinde yürütülen 223 çalışmayı içeren 2023 tarihli bir meta-analiz, problemli internet kullanımının depresyon, anksiyete ve yalnızlıkla orta düzeyde pozitif ilişkili olduğunu; öznel iyi oluşla ise negatif ilişkili olduğunu gösterdi.
Üniversite öğrencilerinde sosyal medya bağımlılığı yaygınlığını inceleyen 51 çalışmalık derleme ise yaklaşık %18 düzeyinde bir birleşik prevalansa işaret etti (bölgesel farklılıklarla).
Akıllı telefon özelinde yapılan meta-analiz bulguları da problemli akıllı telefon kullanımının depresyon ve anksiyete belirtileriyle anlamlı biçimde ilişkili olduğunu destekler.
Risk ve koruyucu etkenler
- Düşük psikolojik dayanıklılık (rezilyans) ile problemli internet kullanımı arasında negatif ilişki bildirilmiştir (19 çalışma; n≈93.859).
- Farkındalık (mindfulness) ile problemli akıllı telefon kullanımı arasındaki ilişkiyi ele alan güncel bir derleme, farkındalığın koruyucu rolüne işaret eden ancak yöntemsel çeşitlilik nedeniyle temkin gerektiren kanıtlar sunar.
Klinik çerçeve: ICD-11 ve DSM-5-TR’nin bize söylediği
ICD-11’e göre oyun bozukluğunda üç çekirdek özellik (denetim kaybı, öncelik kayması, olumsuz sonuçlara rağmen sürdürme) ve işlev kaybı esastır; bu özellikler en az 12 ay sürmelidir (ağır olgularda süre kısalabilir).
DSM-5-TR’de internet oyun bozukluğu ölçütleri benzer alanları kapsar ancak araştırma kategorisi olarak kalmıştır.
Bu ayrım, klinisyenlerin teknoloji kullanım sorunlarını değerlendirirken işlevsellik ve denetim boyutlarına odaklanmasının önemini gösterir.
Belirtiler (klinikte sık görülen alanlar)
- Denetim kaybı, kullanım süresini azaltamama
- Yaşamın diğer alanlarına (uyku, okul/iş, ilişkiler) zarar verme
- Artan tolerans, yoksunluk belirtileri (huzursuzluk, sinirlilik)
- Olumsuz duyguları düzenlemek için teknolojiye başvurma
Bu örüntüler özellikle oyun için DSM-5-TR’de açıkça tanımlıdır.
Tedavide ne işe yarıyor?
Rastgele kontrollü çalışmaların ağ meta-analizine göre bilişsel-davranışçı terapi (BDT) ve bazı çok bileşenli müdahaleler, internet bağımlılığı/Problemli kullanım belirtilerini azaltmada etkilidir.
Gençlerde yürütülen RKT’leri toparlayan bir başka sistematik derleme, farmakolojik olmayan müdahalelerin (psikoeğitim, BDT temelli yaklaşımlar, aile temelli çalışmalar vb.) anlamlı iyileşmeler sağladığını bildirir.
2025’te yayınlanan bir derleme ise egzersiz ile egzersiz+psikolojik müdahalelerin internet bağımlılığı belirtilerinde klinik olarak anlamlı azalmalar üretebildiğini gösterir.
Danışan ve aileler için kanıta dayalı öneriler
Çocuk/ergenlerde aile temelli sınırlar ve ortak plan (ev içi kurallar, şeffaf zaman çizelgeleri) klinik izlemle birlikte daha etkilidir.
Dijital davranış günlüğü tutarak tetikleyicileri belirleyin; uyaran kontrolü (bildirim kapatma, cihazı yatak odası dışında tutma) uygulayın. Bu stratejiler BDT paketlerinde standart bileşenlerdir.
Davranışsal aktivasyon: çevrimdışı, ödüllendirici aktiviteleri (spor, sosyal etkileşim, hobi) haftalık plana ekleyin; egzersiz temelli yaklaşımların destekleyici etkileri vardır.
Farkındalık temelli pratikler, dürtü anlarında “dur-farket-yönlendir” becerilerine yardımcı olabilir; mevcut kanıtlar umut vericidir ancak yöntemsel tutarlılığa ihtiyaç vardır.
Not: Bu içerik bilgilendirme amaçlıdır; klinik değerlendirme ve tedavi için ruh sağlığı profesyoneline başvurunuz.
