Yetişkinlerde DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) belirtileri, tanı, tarama araçları ve kanıta dayalı tedaviler: İlaçlar, BDT ve öz-yönetim önerileri.
DEHB nedir? Yetişkinlerde ne kadar yaygın?
DEHB yalnızca çocukluk çağıyla sınırlı değildir; yetişkinlikte de devam edebilir. 2021 tarihli kapsamlı bir sistematik derleme, süreğen (çocuklukta başlayan) yetişkin DEHB yaygınlığını %2,58; semptomatik yetişkin DEHB yaygınlığını ise %6,76 olarak bildirdi. Bu oranlar, dünyada milyonlarca yetişkini etkileyen belirgin bir halk sağlığı yüküne işaret ediyor.
Belirtiler
Yetişkinlerde DEHB belirtileri genellikle iş, eğitim ve ilişkileri etkileyen şu alanlarda görülür:
- Dikkatsizlik: Odaklanmada güçlük, unutkanlık, planlama ve örgütlemede zorluk.
- Hiperaktivite/Dürtüsellik: Huzursuzluk, düşünmeden konuşma/eylem, sıra beklemekte zorlanma.
Tanıda DSM-5-TR ölçütleri kullanılır: Belirtiler en az 6 ay sürmeli, birden çok ortamda görülmeli, 12 yaşından önceki başlangıç öyküsü bulunmalı ve 17 yaş ve üzeri bireylerde her kümeden en az 5 belirti aranır.
Tanı nasıl konur?
Tanı, klinik görüşme, işlevsellik değerlendirmesi ve eşlik eden durumların dışlanmasına dayanır. Adult ADHD Self-Report Scale (ASRS v1.1), yaygın kullanılan ara tarama ölçeğidir; tanı koydurmaz, ancak riskli bireyleri belirlemede yardımcıdır.
Kanıta dayalı tedaviler
1) Farmakolojik tedaviler
- Uyarıcılar (metilfenidat, amfetamin türevleri): Etki büyüklüğü genellikle yüksek ve tolere edilebilirlik uygundur; büyük bir ağ (network) meta-analizi, çocuk-ergen-yetişkin karışık örneklemlerinde uyarıcıların semptom kontrolünde ilk seçenek olduğunu gösterdi.
- Yetişkinlere özel kanıtlar: 2024 tarihli yetişkin odaklı bileşen ağ meta-analizi, farmakolojik ve psikolojik müdahaleleri kıyasladığında, stimulantlar ve atomoksetinin DEHB çekirdek semptomlarında anlamlı yarar sağladığını rapor etti.
- Uyarıcı olmayanlar (özellikle atomoksetin): Yetişkinlerde semptomları azaltmada etkili; ancak başlangıç etkisi daha yavaş ve tolere edilebilirlik farklılık gösterebilir. Güncel sistematik derlemeler, atomoksetin için anlamlı fakat uyarıcılara göre daha ılımlı etki bildirmektedir.
Güvenlik ve izlem: İlaç seçimi; kardiyovasküler risk, uyku, iştah, madde kullanım öyküsü ve eş tanılar dikkate alınarak kişiselleştirilmelidir. Tedavi yanıtı ve yan etkiler düzenli izlenmelidir. Bu yaklaşım, uluslararası kılavuz ve değerlendirmelerle uyumludur.
2) Psikoterapiler ve beceri eğitimi
- Bilişsel Davranışçı Terapi (CBT/BDT): 2017 meta-analizi, yetişkin DEHB’de CBT’nin semptomlar ve işlevsellik üzerinde küçük-orta düzeyde iyileştirmeler sağladığını gösterdi.
- İlaç + CBT/BDT: Özellikle artık (rezidüel) semptomları olan ve eş tanıları bulunan yetişkinlerde kombinasyon yaklaşımı işlevsel çıktıları güçlendirebilir; randomize çalışmalar grup temelli CBT’nin ilaç tedavisine ek fayda sağlayabildiğini bildirir.
Günlük yaşamda işe yarayan stratejiler
- Zaman bloklama ve dışsal hatırlatıcılar: Takvim, zamanlayıcı ve görsel listeler.
- Görev parçalama: Büyük işleri 15–25 dakikalık odak seanslarına bölme.
- Dikkat hijyeni: Bildirimleri kısıtlama, tek iş kuralı, çalışma alanını sadeleştirme.
- Uyku, egzersiz ve beslenme: Uyku düzeni ve düzenli fiziksel aktivite dikkat ve dürtü kontrolünü destekler.
(Bu öneriler, yukarıdaki kanıta dayalı tedavileri tamamlayıcıdır; tıbbi tedavinin yerine geçmez.)
Ne zaman yardım almalısınız?
Belirtileriniz iş/okul performansınızı, ilişkilerinizi veya psikolojik iyi oluşunuzu belirgin şekilde etkiliyorsa bir psikiyatri hekimi veya klinik psikologdan profesyonel değerlendirme alın. Tanı ve tedavi; ölçütlere dayalı, yapılandırılmış ve kişiye özgü olmalıdır.
Not: Bu içerik yalnızca bilimsel kılavuz ve hakemli yayınlara dayanmaktadır; kişisel tıbbi öneri yerine geçmez.
